نوع معماری آپارتمان‌ها سبب شده است تا کارکرد پنهان‌سازی خانه بسیار کاهش یابد و کمتر نقش ایجاد فاصلۀ بین خودی و غیرخودی را در فرهنگ معاصر ایفا کند. در واقع، عنصر حیا که مسئلۀ بسیار مهمی در سبک زندگی اسلامی‌ایرانیست، در معماری‌های مدرن به دست فراموشی سپرده شده است. آشپزخانۀ اپن یکی از این نمادهاست.
براساس نظر روان‌شناسان، بخشی از تغییر الگوی زندگی مردم به دست معماری ساختمان‌ها صورت می‌گیرد و بسیاری از بیماری‌های مدرنیسم به‌دلیل شیوۀ بد ساخت خانه‌ها و بناهایی است که می‌توانستند زیباتر و علمی‌تر ساخته شوند (جام جم، 1388: 16).
آشپزخانۀ مطلوب
آشپزخانه از فضاهای اصلی هر خانه است که معمولاً خانم‌ها، بیشتر وقت خود را در این مکان سپری می‌کنند. به‌دلیل رشد سریع میکروب‌ها در آشپزخانه، این مکان علاوه بر نور کافی، باید دارای تهویۀ مناسب برای خروج بوی مواد غذایی نیز باشد. خوب است به دلیل نورگیری بهتر، آشپزخانه در نمای شمالی ساختمان قرار گیرد.
علاوه بر این خصوصیات، در خانه‌هایی که فضای واحدی برای نشیمن و پذیرایی دارند، فضای آشپزخانه باید در جایی باشد که علاوه بر مشرف‌بودن به اتاق نشیمن، از اتاق پذیرایی دیده نشود؛ این مسئله باعث می‌شود وقتی خانم خانه در این مکان مشغول آشپزی و آماده‌سازی وسایل پذیراییست، کاملاً راحت باشد و در فضایی سرشار از آرامش به کارهای خود برسد. قرآن این ویژگی را در سبک مسکن یادآور می‌شود و دربارۀ مواجه‌شدن حضرت ابراهیم با میهمانان می‌فرماید:
«فَرَاغَ إِلىَ أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِین؛[1] و به دنبال آن پنهانی به سوی خانوادۀ خود رفت و گوسالۀ فربه [و بریانی را برای آن‌ها] آورد.»
از این آیه چنین برمی‌آید که بدون اینکه کسی از میهمانان، او را ببیند، گوساله را به خانوادۀ خود رسانده است و آشپزخانه دور از دید میهمانان بوده است (موسوی، 1390: 15).
آشپزخانه یکی از بخش‌های مهم هر خانه است که فعالیت‌های بسیاری در آن انجام می‌شود؛ بنابراین بسیار مهم است که در فضای آشپزخانه از رنگ‌های انرژی‌دهنده، روشن و درخشان استفاده کرد. علم امروز می‌گوید رنگ‌های قرمز، زرد، سبز و نارنجی حس زنده‌بودن و شکوه را برای آشپزخانه به ارمغان می‌آورند؛ اما همیشه یکی از رنگ‌های جذاب برای آشپزخانه رنگ آبی است. شاید به همین دلیل است که پای ثابت آشپزخانه‌های سنتی برخلاف امروزی‌ها، کاشی‌های آبی و فیروزه‌ای بوده است (شکوهی، 1392).
آشپزخانۀ اپن و مشکلات ناشی از آن
تا چندی پیش، آشپزخانه، فضایی خصوصی برای پخت‌وپز و حریم کاری ایمن برای خانم خانه بود؛ اما با گذشت زمان و افزایش جمعیت، رفته‌رفته وسعت خانه‌ها کوچک و آپارتمان‌هایی با مساحت حدود 30 متر و شاید کمتر، ساخته شد. این مسئله موجب شد آشپزخانه تبدیل به دخمه‌ای تنگ و تاریک با روشنایی اندک و تهویۀ نامناسب شود.
مسلم است وقتی خانه‌ای به مساحت30 متر ساخته شود، تعبیۀ 2 پنجره برای آن بسیار هم هست. پنجره‌ای برای سالن و پنجره‌ای برای اتاق خواب. پس روشنایی آشپزخانه چه خواهد شد؟ تهویۀ این مکان بسیار مهم چگونه و از چه طریقی انجام می‌شود؟
برای حل این مشکل، اهل فن(!)، از معماری و سبک آشپزخانه‌های اپن کمک گرفتند و قسمت بالای دیوار حائل میان آشپزخانه و سالن پذیرایی را برداشتند و نیمه کردند.
به این صورت، فضای پذیرایی و آشپزخانه در هم ادغام، مشکل تهویه و روشنایی تا حدودی رفع و از همه مهم‌تر میز آشپزخانه که محل فعالیت بانوی خانه است، آماده و بر وسعت خانه نیز افزوده شد. کم‌کم با تغییر نگرش دربارۀ آشپزخانه‌های سنتی و قدیمی، ساخت آشپزخانۀ اپن در خانه‌های بزرگ هم رواج یافت. جالب اینکه این روزها علاوه بر شهرنشینان، خانواده‌های روستایی نیز آشپزخانه‌های قدیمی خود را تغییر می‌دهند. آن‌ها عقیده دارند که آشپزخانه‌های سنتی، فضای بنا را قدیمی کرده و موجب تنزل فرهنگ خانواده می‌شود (پرهیزگار، 1391).
دود ناشی از طبخ مواد غذایی که وارد فضای زندگی افراد می‌شود، اگر به سرعت از بین نرود، موجب ایجاد آسم وآلرژی در اعضای خانواده، به‌خصوص کودکان که حساسیت بیشتری دارند و خانم‌ها که بیشتر در معرض دود غذا قرار می‌گیرند، خواهد شد. به گزارش جهان نیوز، نتایج آمار خانم‌هایی که «آشپزخانۀ اپن» دارند، نشان می‌دهد که درست برابر فردی سیگاری که روزی یک پاکت سیگار می‌کشد، دود وارد ریۀ آن‌ها می‌شود. این نتایج دربارۀ دیگر اعضای خانواده هم صادق است؛ به‌طوری‌که در چنین خانواده‌هایی که از «هود» و «هواکش‌های» مناسب برای خارج‌کردن دود از فضای خانه استفاده نمی‌کنند، بیشتر است. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد، از زمانی که شیوۀ زندگی افراد تغییر کرده و دیوارهای آشپزخانه فروریخته، بیماری‌هایی مانند آسم و آلرژی در افراد افزایش یافته است؛ چراکه دود غذاهای همین ساختمان‌های به ظاهر شیکی که آشپزخانه‌های «اپن» دارد، اثر مخربی بر روی دستگاه تنفسی می‌گذارد.
غیر از آثار سوء جسمی که وجود آشپزخانه‌های اپن بر افراد خانه می‌گذارد، آثار مخرب روانی نیز در پی دارد. آشپزخانۀ اپن باعث می‌شود که وقتی مهمان وارد خانه می‌شود، خانم خانه در آشپزخانه احساس راحتی نمی‌کند و معذب می‌شود. این احساس ناراحتی موجب می‌شود که خانم خانه، دیگر تمایلی برای مهمان‌داری و پذیرایی از افراد فامیل ندارد. نتیجه آنکه صلۀ‌رحم کم و فاصلۀ بین افراد فامیل و جامعه دوچندان می‌شود. گاهی وجود آشپزخانۀ اپن باعث می‌شود که پردۀ حیای میان محرم و نامحرم از بین برود و خانم خانه در هنگام کار در آشپزخانه به‌دلیل سختی‌ای که برای او وجود دارد، مسائل و شئونات اسلامی را رعایت نکند.
با تأسف باید بگوییم نگاه تقلیدگرایانه و ظاهرگرایانه در جامعۀ ایرانی و به تبع آن در جامعۀ زنان، به سمت نهادینه‌شدن پیش می‌رود؛ این نهادینه‌شدن سبب می‌شود ضررها نادیده انگاشته شود. تغییر معماری داخلی خانه‌ها و خصوصاً آشپزخانه از مسائلیست که زندگی زنان را به‌دلیل ارتباط جدی آنان، تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ لذا بی‌توجهی به این موضوع تأثیرات روانی و جسمانی جبران‌ناپذیری بر زنان دارد. آثار واضحی چون تنگی‌نفس، آسم، مسمومیت‌های تنفسی و بسیاری از آثار نادیدنی و ناشناخته‌ای که شاید بعدها مشخص شود.
یکی از مسائلی که امروز بیان می‌شود این است که امکان ایجاد آشپزخانه‌های محصور باتوجه‌به متراژ خانه‌ها وجود ندارد؛ ولی عده‌ای از کارشناسان معتقدند این کار ناشدنی نیست و می‌توان با ابتکاراتی این موضوع را در همین متراژها نیز حل کرد و البته این موضوع در برخی ساختمان ها نیز رعایت می‌شود (ایرانشاهی، 1392).
راهکارهایی برای وضعیت فعلی
به نظر می‌رسد قدم اول برای حل این مشکل، تغییر فرهنگ در ساخت‌وساز و خریدوفروش خانه است. تغییر نقشه‌های ساختمانی برای داشتن آشپزخانه‌هایی محصور و به دور از دید میهمان یا تغییر در ظاهر خانه‌های ساخته‌شده با استفاده از پرده یا وسیلۀ جداکنندۀ تزیینی دیگر، همانند دکورهای مشبک چوبی یا تبدیل اپن آشپزخانه به پنجره‌ای کوچک و… ازجمله راه‌حل‌های کاربردی برای حل این مشکل است.
راه‌حل بعدی اینکه باید تغییرات محیط داخلی و معماری خانه باتوجه‌به فرهنگ جامعه پایه‌گذاری شود و این کار نیز شدنیست و باید تغییرات در آموزش‌های رشتۀ معماری و طراحی داخلی صورت پذیرد و محتوای آموزشی به رویکرد ایرانی‌اسلامی در عین حفظ تنوع تغییر یابد و از حالت تقلیدی خارج شود.
درنهایت، به نظر می‌رسد باتوجه‌به فضای فعلی جامعه از نظر اجتماعی و اقتصادی و متراژهای پایین بنا برای ساخت مسکن، آشپزخانه در فضای داخلی خانه باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
ترجیحاً دور از دید میهمان‌خانه یا ضیافت‌خانه باشد و اگر به صورت اپن ساخته شده، بهتر است وسیله‌ای جداکننده مانند پرده برای مواقع ضروری داشته باشد.
ازنظر نورگیری، برای رعایت مسائل بهداشتی در نورگیرترین قسمت خانه قرار گیرد.
با سرویس‌های بهداشتی حداکثر فاصله را داشته باشد.
بالکن یا تراس به آشپزخانه متصل باشد تا کار خانم خانه راحت‌تر باشد.
در نهایت می‌توان گفت یکی از حلقه‌های مفقودشده در معماری نوین، بحث هنر و زیباییست که در معماری سنتی ما بسیار دیده می‌شود. استفاده از کاشی‌کاری، نورپردازی‌های زیبا و حتی استفاده از خلاقیت در چینش آجرها در ساخت خانه، همه و همه مملو از زیبایی و ابتکار بود و جذابیت خانه را دوچندان می‌کرد. به نظر می‌رسد که تلفیق هنر سنتی و استحکام سازۀ مدرن فعلی و توجه به بحث هویت و مذهب در معماری می‌تواند به ساخت خانه‌ای منطبق بر الگوی اسلامی‌ایرانی منجر شود.
پی‌نوشت:
[1]. ذاریات، 26.
منبع: متن زندگی
